Liefde voor betonnen gebouwen leidt tot Atlas van het brutalisme in Nederland

Martjan Kuit houdt ervan om beton te aaien. ,,Dat is lekker. Op die manier ervaar je een gebouw anders dan wanneer je alleen maar kijkt. Dat is net als met mijn vrouw. Ik kijk graag naar haar, maar met ‘r knuffelen is nog veel fijner.”

Het is geen gewoon gesprek op deze regenachtige dag in Bar Beton op station Amersfoort. Aan tafel zitten namelijk twee zelfbenoemde ‘betonfetisjisten’: Martijn Haan en de al genoemde Martjan Kuit. De twee zijn mede-auteurs van Bruut, Atlas van het Brutalisme in Nederland. Het boekwerk verschijnt eind mei en belicht meer dan honderd brute bouwwerken.

Lelijkste gebouw

Beide mannen hebben een schrijversachtergrond. Martjan heeft voor bouwvakblad Cobouw gewerkt en is nu communicatieadviseur, Martijn is contentmanager en eigenaar van de site oostblog.info, met veel aandacht voor brute Oostblokarchitectuur. Martjan: ,,Ik ben voor Cobouw op zoek gegaan naar het lelijkste gebouw van Nederland. Dat werd het gemeentehuis van Hardenberg.” Die verkiezing trok landelijke aandacht en Martjan mocht onder andere bij Op1 komen vertellen over zijn zoektocht.

De Oostblokfascinatie van Martijn leidde al snel tot liefde voor brute betonklompen. ,,In Oost-Europa zijn ze beter in brutalisme dan in Nederland”, zegt hij. Tijdens de coronapandemie speurde hij ons land af naar Oostblokarchitectuur en ook daar doken landelijke media op. Op Twitter kwamen de twee in de persoon van Teun Meurs nòg een groot fan van brutalisme tegen. Martijn: ,,We deelden brute foto’s en dat ontaardde in een zoektocht naar de bruutste gebouwen van Nederland. Teun appte na enige tijd: Is er al een boek over brutalisme? En zo niet, moeten wij dat dan niet gaan schrijven?”

Die vraag leidde tot een eerste ontmoeting en daarna een zoektocht naar aanvullingen van Team Bruut. Al snel kwamen publicist Arjan den Boer, fotograaf Bart van Hoek en vormgevers Haico Beukers en Marga Scholma in beeld en ook een uitgever. Martijn: ,,Die wilde het grootser aanpakken dan wij hadden kunnen denken. Het moest het beste architectuurboek worden van de afgelopen èn komende tien jaar.”

Beton, Ruw, Uitgesproken, Ultra en Textuur.

Bij de start moesten de samenstellers wel even afkaarten wat ze onder de term brutalisme vonden vallen. ,,We hebben een eigen definitie gemaakt om tot een selectie voor Nederland te komen: Beton, Ruw, Uitgesproken, Ultra en Textuur. Oftewel BRUUT. Die vijf kenmerken zorgen ook voor een brutaliteitsscore, die we in sterren uitdrukken.”  In het boek staan veel kantoorpanden, overheidsgebouwen, universiteitscomplexen, maar ook kerken, woningen en een enkele fontein of brug. De term lelijk speelt geen rol meer, want dat is nogal persoonlijk en bovendien veranderlijk. Zo vindt Martjan het ‘lelijkste gebouw van Zeeland’ - het stadhuis van Terneuzen - eigenlijk prachtig. ,,Ik vind dat het een Rijksmonument moet worden”, zegt hij. ,,Op het eerste gezicht lijkt het wel op de Atlantikwal, maar het is een heel vriendelijk, sociaal en lief gebouw waar goed over is nagedacht. Burgers nemen er een belangrijkere plek in dan burgemeester en wethouders en de gemeenteraad.”

BRUUT liefhebben

Hoewel men het in Zeeland vooral een draak van een gebouw vindt, begint de opinie in Terneuzen volgens hem inmiddels te kantelen. ,,Als je maar hard genoeg roept dat iets mooi is, dan wordt het dat vanzelf. Het is de manier waarop je er naar kijkt. Sowieso is kijken een begin. Daarna kun je het gaan liefhebben.” De twee signaleren een toenemende belangstelling voor brute gebouwen in ons land. ,,Dat heeft te maken met de Instagramability. Brute gebouwen doen het vaak goed op de foto.” Dat merkten ze ook bij het samenstellen van het boek. ,,Soms heb je gebouwen die we in het echt hebben gezien en niet zoveel indruk maken, maar op foto ineens heel goed uitkomen”, zegt Martjan. Hoewel de brute parels van Nederland regionaal en op alfabet gerangschikt zijn, hebben de samenstellers van het boek ook een top 20 gemaakt. Boven het raadhuis van Terneuzen prijkt de aula van de TU Delft. ,,Dat gebouw vraagt zoveel aandacht. Het is een wonder dat andere architecten het hebben aangedurfd om de gebouwen ernaast te ontwerpen”, gniffelt Martjan.

Geen nieuwe schil

In het boek staan alleen gebouwen uit de bloeiperiode van het brutalisme in Nederland: de jaren vijftig tot en met tachtig van de vorige eeuw. ,,Veel panden zijn rond de vijftig jaar oud en op een belangrijk punt gekomen”, zegt Martijn. ,,Je moet er in veel gevallen iets mee doen, want er beginnen gebreken te komen als lekkages en tocht. Lang niet alle gebouwen zijn goed onderhouden. Ik vind het belangrijk dat ze in de oorspronkelijke stijl worden opgeknapt. Het liefst geen nieuwe schil eromheen. Een flink aantal panden is al Rijksmonument, maar ik vind dat er meer op die lijst zouden moeten komen.” Het brutalisme, waarin beton een hoofdrol speelt, kwam in de jaren vijftig in zwang. Martijn: ,,Het is een onderdeel van de modernistische architectuur. Het heeft sociale en socialistische connotaties: eerlijk, goedkoop, sociaal en uitgesproken. Geen versieringen of ornamenten, maar wel de afdrukken van bekistingen. Dat vinden wij tof.” Hoewel er bij nieuwere gebouwen in ons land soms nog weleens brute elementen zichtbaar zijn, is brutalisme geen stroming van betekenis meer. ,,Tegenwoordig zie je vooral duurzame gebouwen van meer dan alleen maar beton. Er wordt veel met beton gebouwd omdat het een fantastisch materiaal is. Je kunt er alle vormen mee maken en het gaat lang mee. Het zorgt daardoor wereldwijd natuurlijk voor een flinke CO2-uitstoot. Het is niet voor niets dat ze bij restauraties het betonskelet en soms ook de prefab elementen hergebruiken.”

Betonhuis 

Betonhuis en Tektoniek hebben het team Bruut gesponsord. Hierdoor kon er een bijzonder omslag (in beperkte oplage) gemaakt worden. In mei is de presentatie van het boek. Natuurlijk op een passende plek: de Thomaskerk in Amsterdam. Martjan: ,,Van buiten valt het wel mee, maar binnen is het een betonnen paleis dat z’n weerga niet kent. ”Het boek is samengesteld door Arjan den Boer, Bart van Hoek, Martijn Haan, Martjan Kuit en Teun Meurs en te bestellen via onder andere de site van de uitgeverij.

Dossier beton en architectuur